Erdelan Emirliği Tarihi

Kundir

CAFER AÇAR / Erdelan Emirliği’nin Kısa Tarihi

Şerefhan Bitlisi’nin aktardığına göre Erdelan Emirliği’nin kurucusu olan Baba
Erdelan Diyarbakır bölgesinde hüküm süren Mervani devletinin kurucusu Ahmed b.
Mervan’ın torunlarındandır. Kendisi bir süre Goran aşireti23 arasında yaşamış,
Cengiz Han İmparatorluğu (1206-1294)’nun son dönemlerinde Şehrezor mıntıkasını
kendi topraklarına katmış daha sonra bu bölgede bağımsızlığını ilan etmiş ve kendisi
de hükümetin başına geçmiştir.24 Erdelan Emirliği, kurulduğu günden itibaren Safevi Devletinin kurulduğu XVI. yüzyıla kadar geçen süre içerisinde yaklaşık olarak 200
yıl bağımsız bir hükümet olarak yaşamıştır. Daha sonraki dönemlerde Safevilere
bağlı bir mirlik olarak varlığını devam ettirtmiş, 1867 yılında tamamen ortadan
kalkmıştır. Bu mirlik kuruluşundan itibaren yıkıldığı 1867 yılına kadar yaklaşık
olarak altı asır ayakta kalmayı başarmıştır.25

Coğrafi olarak Erdelan Emirliği ilk zamanlarında dağlık Zagros bölgesini
kapsamaktaydı ve bölgenin merkezi şehri bugünkü Hemedan eyaletinin ”Behar”
ilçesi idi. Ancak bu ilçe Cengiz Han’ın halefleri olan İlhanlılar döneminden sonra
aşamalı olarak önemini yitirmiştir. XV.yüzyıl itibariyle yani Safevilerin saltanatı
devrinde Hemedan ve Loristan, Kürdistan olarak tabir edilen bölgeden koparılmış,
Zagros Dağları’nın batı kısmı da Osmanlı Devleti’nin egemenliği altına girmiştir.
Böylelikle İran’da Kürdistan denilince Erdelan bölgesi anlaşılmaya başlanmıştır.26
Kuzeyden güneye 200 kilometrelik bir alanı kaplayan Erdelan bölgesi kuzeyden Sein
Kale yöresindeki Afşar kasabaları, Batıda Süleymaniye ve Kerkük, güneyden Diyala
Vadisi, doğudan ise Hemedan ve Gerus ile çevrilidir.27 Eyaletin merkezi şehri ”Sine”
veya diğer adıyla ”Senendec” şehridir.

Erdelan Emirliği’nin kuruluşundan sonraki dönemlerde bölgedeki güç
ilişkilerindeki en temel değişimlerden biri Safevi Devleti’nin ortaya çıkmasıydı.
Safevi Devleti’nin sosyal, siyasal ve dini münasebetlerinde Şiiliği devletin resmi
mezhebi olarak benimsemesi ve bu konuda etnomerkezci öğelere sahip olması
Erdelan Emirliği’ni ve genel olarak Kürtlerin meskun olduğu bölgeyi daha da önemli
kılmıştı zira Osmanlı Devleti Şiiliğe muhalif bir güç olarak bu yeni merkezi
oluşumun karşısında durmuş, Erdelan Emirliği de bu iki rakip devletin arasında yer
almıştı. Dolayısıyla her iki devlet açısından da önemli bir bölge olarak görülmüştü.
Emirliğin, Sünniliği benimsemiş Osmanlı Devleti ile komşu olması, mezhebi ve
siyasi ayrılıkları ve bu konudaki farklı hassasiyet ve ihtilafları körüklemekteydi.

Buna paralel olarak Safevi Devleti, iktidarının ilk zamanlarında, yani merkeziyetçi
bir otorite ve güçlü idari bir sistem geliştirme arzusunda olduğu sıralarda Erdelan
bölgesini Osmanlı Devleti ile yaşanabilecek muhtemel problemlerin önünü
kesebilecek bir tür tampon bölge olarak telakki etmişti. Safevi Devleti’nin güçlü
merkezi yönetimi zayıflayıp, idari yapı ve teşkilatlanmasında zaaflar oluşunca
Osmanlı Devleti de vakit kaybetmeden Erdelan Emirliği’ne müdahalelerde
bulunmaya başladı. Öte yandan Erdelan mirleri de hakimiyetlerini devam
ettirebilmek için iki devlet arasında ikili bir siyaset geliştirdiler. Osmanlı ve Safevi
Devletleri de güçlerini arttırmak ve egemenlik sahalarını genişletmek için Erdelan
Emirliği’ni siyasi amaçları için bir araç olarak kullandılar.28 Dolayısıyla Erdelan
Emirliği’nin tarihinin bölgeye hakim iki büyük devlet arasında cereyan eden
hadiselere göre şekillendiğini söylemek mümkündür.

Kaynaklar :

23 Büyük Kürt taifelerinden biri. Kirmanşah ve çevresinde yaşamaktadırlar ve Ehl-i Hak (Yarsan)
inancına mensupturlar. Bkz. Mirza Şükrullah Senendeci, Tuhfe-yi Nasıriyye, Haz. Haşmetullah
Tebibi, İntişarat-ı Emir Kebir, Tahran 1375, s.463. Goran Kürtlerinin inanç esasları hakkında detaylı
bilgi için bkz. Shahab Vali, Kurdên Yarsan, Çev. Sevda Orak Reşitoğlu, Avesta Yayınları, İstanbul
2018.
24 Bitlisi, Şerefhan b. Şemseddin, Şerefname, Haz. Vladimir Velyaminov Zernov, İntişarat-ı Esatir,
Tahran 1377, C.1, s.83.

25 Muhammed Emin Zeki Beg, Kürtler ve Kürdistan Tarihi, Çev. Vahdettin İnce, Mehmet Dağ, Reşat
Adak, Şükrü Aslan, Nubihar Yayınları, İstanbul 2011, s.638.
26 Keyhan Muşir Penahi, ”Erdelan Kürt Beyliği’nin Osmanlı ve Safevi Devletleri ile İlişkileri (16. ve
17. Yüzyıl)”, Çev. Veysel Başçı, Osmanlı Devleti ve Kürtler, Ed. İbrahim Özcoşar, Shahab Vali,
Kitap Yayınevi, İstanbul 2017, ss.77-78.
27 Bkz. Basil Nikitine, Kürtler, Çev. E. Karahan, H. Akkuş, N. Uğurlu, Örgün Yayınevi, İstanbul
2010, s.87.

28 Penahi, ss.78-79.

ETİKETLER